درس سوم: رویکردهای مشاوره

رویکردهای مشاوره در زمینه مشاوره و روان درمانگری، رویکردهای فراوانی وجود دارد. برخی بالغ بر سیصد رویکرد در این باره برشمرده اند. رویکردها به دلیل اینکه در قالب فكر و ذهن مشاور گنجانیده شده اند، کیفیت تعامل مشاور با مشکل مراجعه کننده را جهت می دهند و راهبردها و راهکارهای پیشنهادی مشاور را در مورد حل مشکل مراجعه کننده، سامان می بخشند. رویکردها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شود: ۱٫ رویکردهای نظری؛ ۲. رویکردهای کاربردی رویکردهای نظری – مانند رویکردهای روان شناختی یا انسان شناختی مشاوره – بیشتر جنبه فکری و شناختی دارند و مشاور با توجه به اندیشه ها و نظراتی، مشکل را تجزیه و تحلیل یا حل می کند که از اصول و راهکارهای علمی برگرفته شده است.  رویکردهای کاربردی، مانند رویکردهای فنی – مهارتی یا الگویی، به رویکردهایی اطلاق می شود که بیشتر کارکرد رفتاری و عملیاتی دارد و فرد مشاور با بهره برداری از آنها، در ساماندهی عملیات مشاوره، نقش برجسته ای ایفا می کند. مشاوره دینی همه می دانیم که اسلام، نظامی فکری و عقیدتی است که بر اساس قرآن و روایات، برنامه های زندگی سالم را بیان، و راه های رسیدن به کمال را مشخص کرده است که سعادت دنیا و آخرت را تضمین می کند. یکی از نیازهای مهم زندگی انسان، بهره گیری از تجربه ها، مهارت ها و توانمندی های دیگران است که در مکتب اسلام، اصول و روش هایی برای آن بیان شده است. اسلام بر مسئله زیربنایی بهداشت سلامت روانی انسان ها و ارائه راهکارهای مناسب برای تحقق آن و لزوم توجه به هدف ها، هنجارها و وظایف آنان، تأکید کرده است. این تأكيد سبب می گردد که در تنظیم و ارائه اصول و روش های مشاوره، به باورها، اعتقادات، ارزش های دینی، توصیه های معصومان و سیره آنها توجه ویژه بشود و مشاوره دینی براساس آن تبیین گردد. از این رو در مشاوره دینی، از دیدگاه اسلام، علاوه بر استفاده از کلیات روایاتی که درباب مشاوره وارد شده است، باید به موضوعات دیگری نیز توجه شود؛ مانند ارشاد، تعلیم، برآوردن نیاز مؤمنان، گره گشایی از مشکلات روحی مؤمن، احیای نفس که احیای فرهنگی و فکری را هم در بر می گیرد، توصیه به حق و امر به معروف. البته مشاوره دینی معنای دیگری هم دارد که خارج از موضوع است؛ بدین معنا که مشاوره به جهت نوع پرسش ها و مسئله های خود مراجعه کننده، به اقسامی چون مشاوره شغلی، تحصیلی، خانوادگی و دینی تقسیم می شود. مشاوره دینی یکی از اقسام مشاوره است که به پرسش های انسان در مورد آفریننده جهان و امور دینی پاسخ می گوید. مشاوره در قرآن و روایات دانستیم که مشاوره در زندگی مادی و معنوی آدمی، نقش بزرگی ایفا می کند. در قرآن کریم و روایات معصومان با تعبیرهای مختلفی، این مهم مورد تأکید قرار گرفته است. در اینجا، چند نمونه از آیات و روایات را ذکر می کنیم که برخی از آنها اهمیت و ضرورت مشاوره را می رساند و برخی دیگر به ویژگی های مشاور اشاره می کند. قرآن کریم خداوند متعال در سه جای قرآن، موضوع مشورت را مطرح کرده است:  فَإن أرادا فِصالاً عَن تَراضٍ مِنهُما وَتَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عليهما؛^۵ «و اگر پدر و مادر بخواهند با رضایت و مشاورت یکدیگر، فرزندشان را از شیر باز گیرند، مرتکب گناهی نشده اند»  فَبِما رَحمةٍ مِنَ الله لِنتَ لَهُم وَلَو كُنتَ فظًّا غَليظَ القَلبِ لَانفَضُّوا مِن حَولِک فَاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَشاوِرهُم فِي الأَمر فإذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلى الله إِنَّ الله یُحبُّ المتوکِّلین؛^۶ «به سبب رحمت خداست که تو با آنان این چنین خوش خوی و مهربان هستی. اگر تندخو و سخت دل بودی، از گرد تو پراکنده می شدند. پس بر آنان ببخشای و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با ایشان مشورت کن. وقتی قصد کردی کاری انجام دهی، بر خدا توکل کن که خدا توکل کنندگان را دوست دارد» وَاَّلذينَ استَجابُوا لِرَبِّهِم وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَأَمرُهُم شُورى بَينَهُم ومِمّا رَزَقناهُم يُنفِقون^۷ « و آنان که دعوت پروردگارشان را پاسخ می گویند و نماز می گزارند و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است و از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند» روایات روایات فراوانی درباره مشاوره در زمینه های مختلف وجود دارد که چند نمونه از آن را ذکر می کنیم: پیامبر اکرم : المشاورة حصن من الندامة وأمن من الملامة^۸ «مشورت موجب پیشگیری از پشیمانی و ایمنی از سرزنش می شود» پیامبر اکرم: لا مظاهرة أوثق من المشاورة ^۹  «هیچ پشتیبانی و تعاونی، بهتر از مشورت نیست» امیر المؤمنين: ما استنبط الصواب بمثل المشاورة^۱۰ «جز با مشورت، به راه درست نمی توان رسید» امیر المؤمنين: الإستشارة عين الهداية وقد خاطر من استغنی برایه ^۱۱«مشورت کردن عین هدایت است و کسی که به رأی و اندیشه خویش اکتفا می کند، به مخاطره می افتد» پیامبر اکرم: ما شقى عبد قط بمشورة وما سعد باستغناء برأی ^۱۲ «هیچ کس به جهت مشورت بدبخت نشده است و هیچ کس با خودرأیی خوشبخت نشده است» امام موسی کاظم: یا هشام… مشاورة العاقل الناصح یمن و بركة و رشد وتوفيق من الله فإذا أشار عليك العاقل الناصح فإياك والخلاف فإن في ذلك العطب؛ ^۱۳ «ای هشام مشورت با خردمند خیرخواه، میمون و مبارک و رشد و توفیق خدایی است؛ برخلاف آنچه عاقل ناصح می گوید، عمل نکن که مایه هلاک است» امام جعفر صادق: قيل لرسول الله : ما الحزم؟ قال: مشاوره ذوى الرأي واتباعهم ^۱۴ «از پیامبر اکرم سؤال شد: دوراندیشی چیست؟ حضرت فرمود: مشاوره با افراد صاحب نظر (کارشناس) و پیروی کردن از رهنمود آنان» از مجموع آیات بر روایات معصومان به دست می آید که اسلام و بزرگان دین بر مشورت تأکید کرده اند. یکی از ویژگی های مؤمن، آن است که در کارهای خود با دیگران مشورت کند؛ زیرا هیچ کس از مشاوره بی نیاز نیست. بنابراین مشاوره امری ضروری است و همگان باید در مسائل مختلف، با اهل نظر و تجربه مشورت کنند. مشورت به موارد خاص منحصر نیست، بلکه همه امور را در بر می گیرد؛ اعم از مسائل فردی، اجتماعی، سیاسی و غیره.   خوب است بدانیم: برخی از موضوعات مشاوره در موارد ذیل است: ۱٫ خانوادگی: قواعد زندگی خانوادگی، تدبیر در مسائل اقتصادی، مدیریت خانوادگی؛ ۲. ازدواج: ملاک های انتخاب همسر، معیارهای سازگاری؛ ٣. تحصیلی: کشف استعدادها، علاقه ها، افت تحصیلی؛ ۴٫ روانی: اختلال های روانی، اضطراب و وسواس در صورت لزوم؛ ۵٫ تربیتی: مشکلات نوجوانان و جوانان