درس سوم: عوامل رشد ۱

عوامل موثر در رشد

چرا رفتار، حالت ها و چهره های افراد متفاوت است؟ چرا هر دو عضو خانواده مانند دو برادر یا دو خواهر، گاه حتی روحیه های متضاد دارند؟ چرا یکی دوست دارد در اجتماع فعالانه حضور داشته باشد، اما دیگری انزوا را می پسندد؟ چرا فردی به آسانی مشکلات خود را حل می کند و دیگری کوچک ترین مشکل را نمی تواند تحمل کند؟ یکی همکاری با دیگران را دوست دارد، ولی دیگری حتی نمی داند چگونه با دیگران همکاری کند؟ و صدها پرسش که همه آنها به پرسشی کلی باز می گردد: چرا مردم در زمینه های گوناگون متفاوت اند و روش همسانی در زندگی ندارند؟ به عبارت دیگر، عوامل موثر در بروز این تفاوت ها چیست؟

روان شناسان دو عامل را به منزله عوامل موثر در رشد مطرح می کنند که آنها را عوامل زیستی و محیطی می خوانیم. آنان بر این باورند که عوامل بیولوژیکی و محیطی و به تعبیر دیگر، وراثت و محیط، تعیین کننده همه رفتارها خواهند بود؛ در حالی که عامل دیگری نیز وجود دارد که بر برخی رفتارها حاکم است: اراده. بنابراین می توان گفت عوامل موثر بر رشد عبارتند از : وراثت، محیط و اراده، که هر یک را توضیح می دهیم.

۱. پایه های زیستی

انسان ها در ویژگی های ظاهری، شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند که به وسیله وراثت از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. این حقیقت، یکی از بزرگ ترین نشانه های آگاهی و قدرت پروردگار جهان است که میلیاردها آفریده ی او در عین داشتن اختلاف های رفتاری و دیگر ویژگی ها، شباهت های گوناگونی دارند که در قالب نژاد، ملّیت، خویشاوند و خانواده تجلی می یابد.

کشف قوانین بیولوژیک این مسئله، یکی از موضوع های مورد علاقه زیست شناسان بود. آنان در این باره مطالعه هایی انجام دادند که به دو رشته از علوم زیستی انجامید:

۱- علم ژنتیک که به تبیین پایه های زیستی می پردازد و در پی کشف سبب به وجود آمدن ویژگی های همانند و ناهمانند در انسان هاست.

۲-  ژنتیک رفتار که تشخیص افتراقی میان جنبه های موروثی و غیر موروثی رشد و تعیین مقدار تاثیر عوامل ارثی است ایجاد تفاوت های نوعی میان گونه های مختلف وتفاوت های فردی میان افراد یک گونه را بررسی می کند. متخصصان در ژنیک رفتار برخلاف آنچه تصور می شود، بیشتر تفاوت های رفتاری بین انواع را مطالعه می کنند؛ بدون آنکه با مسائل وراثتی مانند ژن و کروموزوم سر و کاری داشته باشد. در این گونه موارد فرزند خوانده ها یا دوقلو ها بررسی می شوند. در اینجا علم ژنتیک یا موضوع وراثت را بر می رسیم.

وراثت

همان گونه که گذشت، میان افراد خانواده و خویشاوندان شباهت هایی وجود دارد که در افراد غیر خویشاوند یا خانواده کمتر یک جا جمع می شوند. این شباهت ها از انتقال ارثی بین آنان حکایت دارد که آن را وراثت می خوانیم. از این روی، وراثت را می توانیم چنین تعریف کنیم: « انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر بدون یادگیری و آموزش» در این تعریف چند اصل به چشم می خورد:

• انتقال ویژگی ها تنها از سوی پدر و مادر نیست، بلکه نسل های گذشته را نیز شامل می شود
• ویژگی های ارثی غیر اکتسابی اند
• همه عوامل ژنتیکی که هنگام انعقاد نطفه وجود دارد، در تعیین وراثت سهیم اند.

دانشمندان در زمینه وراثت، پژوهش های فراوانی انجام داده اند، اما با مطالعه گرگوریو جانس مندل بر روی زایش گل ها و گیاهان، در علم ژنتیک تحولی رخ داد. وی نظریه ای درباره انتقال صفات ارائه داد که با تکمیل آن به دست دیگر گیاه شناسان، به «قوانین مندل» معروف شد. در پی کشف این قوانین، مورگان تحقیقات دیگری انجام داد که به کشف کروموزوم وژن انجامید. امروزه علم ژنتیک در همه رشته های علوم حیاتی، مانند پزشکی، کشاورزی و حتی علومی مانند روان شناسی گسترش یافته است.

کروموزوم

کروموزوم در لغت به معنای جسم رنگ پذیر است و در اصطلاح به جسمی می گویند که در هسته سلول قرار دارد و حامل ژنهاست. شمار کروموزوم های سلول های بدن انسان ۴۶ عدد است که در همه افراد به طور ثابت وجود دارد و به صورت ۲۳ جفت نشان داده می شود. هر جفت، وظایف ژنتیکی ویژه ای دارد که به جز جفت بیست و سوم بین زن و مرد تفاوتی وجود ندارد. جفت بیست و سوم در زنان شبيه XX و در مردان شبيه XY است که به دلیل تعیین کننده بودن جنسیت، به کروموزوم جنسی معروف است.

گفتنی است که سلول های موجود در بدن انسان به دو گروه تقسیم می شود:

• سلول های بدنی که استخوانها، ماهیچه ها و اندام های ظاهری و داخلی را تشکيل می دهند.
• سیون های جنسی که وظیفه تولید مثل را به دوش دارند. سلول های جنسی مردان را اسپرم و زنان را تخمک می نامند.

عامل اصلی انتقال صفات از راه وراثت، ژنهایند. حامل ژن ها نیز جسمی به نام کروموزوم است. شمار آن در سلول های بدن انسان ۴۶ عدد است که به صورت ۲۳ جفت نشان داده می شود.

زندگی انسان از زمان لقاح تخمک با اسپرم آغاز می شود. پس از ورود اسپرم به تخمک، تخمک بارور شده، سلول واحدی را تشکیل می دهد. در حقیقت هنگام لقاح، صفات ارثی تعیین، و طرح زیستی واحدی به نام موجود زنده ریخته می شود. این موجود زنده که از یک سلول جدید تشکیل شده، ویژگی های ژنتیکی خاصی دارد. اگر کروموزوم جنسی X مرد با کروموزوم X زن ترکیب شود، نوزاد، دختر، و اگر کروموزوم Y مرد با کروموزوم X زن ترکیب شود، نوزاد پسر خواهد بود.