درس اول: اصول و قوانین رشد ۱

تعریف رشد

به دلیل وجود دیدگاه‌های گوناگون و متعددی که از رشد ارائه کرده‌اند، از مجموعه تعریف هایی که برای اصطلاح رشد برشمرده اند، می‌توان به این تعریف اشاره کرد: “رشد تغییرات کمی و کیفی نسبتاً پایدار و مستمر موجود زنده است که با پیشرفت زمان در طبیعت، ساخت و رفتار موجود زنده حادث می شود.”

باید توجه داشت که مراد از رشد، تنها پیشرفت و نمو نیست، بلکه رکود و انحطاط را نیز شامل می شود. رشد پس از انعقاد نطفه آغاز شده، پس از تولد کودک پیشرفت می‌کند، اما در مرحله کهنسالی و پیری به ضعف و انحطاط روی می‌گذارد.

از سوی دیگر، مفهوم رشد در در منابع اسلامی با آنچه در روانشناسی مصطلح است تفاوت دارد. در حقیقت، اصطلاح رشد در قرآن و روایت ها ارزشی مثبت معرفی شده است؛ چنان که خداوند در قرآن بازگرداندن اموال یتیمان را به خودشان به یافتن رشد در آنان مشروط دانسته، می فرماید: « پس اگر در ایشان رشد یافتید اموالشان را به آنان رد کنید.»^۱ همچنین مفسران، بیشتر واژه های رشد و مشتقات آن را در قرآن کمال، هدایت، رسیدن به واقع، پختگی عقل و راه درست ترجمه کرده اند؛ به ویژه آنکه رشد در برابر یک امر منفی مانند گمراهی قرار گرفته باشد. مانند: «در قبول دین اکراهی نیست زیرا راه درست از راه منحرف روشن شده است»^۲ یا «اگر راه هدایت را ببینند، راه خود را برنمی گزینند و اگر راه گمراهی را ببینند راه خود را برمی گزینند»^۳ همچنین در روایت های معصومان ^{علیهم السلام} رشد به معنای هدایت آمده است چنانکه از زبان حضرت علی ^{علیه السلام} در نهج البلاغه آمده است:

«عقل تو را کفایت می‌کند چرا که راه گمراهی را از راه رستگاری به تو نشان می دهد.»^۴

در منابع اسلامی مفهوم رشد ارزشی مثبت معرفی شده است در حالی که در روانشناسی به تغییر های کمی و کیفی موجود زنده بدون در نظر گرفتن مطلوب یا نا مطلوب بودن آن تغییر ها اشاره شده است.

با توجه به آنچه درباره واژه رشد توضیح دادیم به نظر می رسد که اگر اصطلاح development  را تحول معنا کنیم با معانی بیان شده بیشتر همخوانی دارد؛ زیرا واژه تحول به هر نوع تغییری گفته می شود. به عبارت دیگر، هم تغییر های رو به افزایش و هم تغییر های روبه کاهش را شامل می شود بدین ترتیب معنای رشد نیز بر اساس آیات، تنها جنبه ارزشی و رو به کمال خواهد داشت.

واژه های دیگری نیز هستند که در عین مترادف بودن با اصلاح رشد هر یک معنای ویژه‌ای دارد. برای مثال واژه نمو بیشتر برای اندازه گیری فیزیکی مانند افزایش قد و وزن استفاده می شود. واژه نضج نیز بدین معناست که فرد به اندازه‌ی توانایی عملی یافته است که بتواند الگویی رفتاری را انجام دهند.

با توجه به تبیین اصطلاح رشد، می توان روان شناسی آن را اینگونه تعریف کرد: « روانشناسی رشد، علمی است که تحولات و تغییرات جسمی، ذهنی، عاطفی و عملکرد اجتماعی فرد را در طول عمر از لحظه انعقاد نطفه تا مرگ مطالعه می‌کند.»

روانشناسی رشد د با نام‌های دیگری همچون روانشناسی کودک و روانشناسی ژنتیک نیز معرفی شده است که البته هر یک ویژگی های خاصی دارند. موضوعاتی که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت عبارتند از: اصول رشد، مراحل رشد، عوامل موثر بر رشد  وابعاد رشد.

اصول رشد

هدف اصلی از مطالعه رشد، ارائه الگوی طبیعی و مناسب برای رشد آدمی از انعقاد نطفه تا پایان عمر است. و بر اساس این الگو پدر و مادر مربیان و مجریان فرهنگی، افزون بر آشنایی با ویژگی های گوناگون انسان، نیازها و انتظارات و تفاوت های فردی میان انسانها، شیوه درست تربیت کودکان و نوجوانانشان را می یابند.

همچنین از این راه در می یابیم زمانی که انحرافی در این الگوی طبیعی پیش آمد، چه وظایف و مسئولیت هایی بر دوش ماست. این الگوی طبیعی از اصول و قوانین مشخصی پیروی می کند که شناخت آنها برای فهم الگوی طبیعی ضروری است در اینجا برخی از آنها را شرح می دهیم.

1. الگوی معین و پیش بینی پذیر

 گرچه انسانها تفاوت های گوناگونی دارند، طرح عمومی مراحل رشد آنان یکسان است و از الگو و طرحی پیروی می کنند که از پیش تعیین شده و پیش بینی پذیر است. این طرح هم پیش از تولد و هم پس از تولد را شامل می شود. خداوند در قرآن به این نکته بارها اشاره کرده است؛ چنانکه در سوره حج پس از آنکه سیر مراحل رشد پیش از تولد را بیان می کند، می فرماید: « و جنین هایی را که بخواهیم تا مدت معینی در رحم مادران قرار می دهیم»^۵

این اصل در همه ابعاد رشد، از جمله رشد حرکتی، عقلی و عاطفی _ هیجانی جریان دارد. در رشد عاطفی _ هیجانی، کودک در برابر اشیای غیر معمول و عجیب، ترس مبهمی نشان می دهد، ولی به تدریج این ترس اختصاصی شده، با رفتارهای گوناگون همچون گریه کردن، گریختن و مخفی کردن متمایز می شود. در رشد عقلی نیز، کودک نخست مفهوم کل را درک می کند و سپس مفهوم اجزا را در می یابد. همچنین در رشد حرکتی، کودک برای گرفتن اشیا نخست همه دست خود را به کار می گیرد، ولی با گذشت زمان و پیشرفت، رشد می‌تواند از انگشتان و سپس بند انگشتانش استفاده کند.

این اصل از بعد جسمی پیرو دو قانون است

الف) قانون سری _ پایی

بنا بر این قانون، آدمی نخست از ناحیه سر، سپس تنه و سرانجام از ناحیه پا رشد می‌کند. پس از تولد نیز ساختارهای قسمت سر زودتر از دیگر بخش های بدن رشد می کند. کودک حرکت های سر خود را بیش از حرکت های دست یا پا کنترل می کند.

ب) قانون مرکزی _ پیرامونی

بر اساس این قانون، مسیر رشد جسمی از نزدیک به دور است. به عبارت دیگر، رشد از محور مرکزی بدن آغاز و به سوی اطراف و انتهای بدن پیش می رود. برای مثال، در دوره پیش از تولد، سر و تنه پیش از دست و پا با شتاب بیشتری رشد خود را آغاز می‌کنند و پس از به وجود آمدن سر و تنه، بازو ها دراز می شوند. سپس دست ها و سرانجام انگشتان رشد می کنند. پس از تولد نیز انگشتان کودک دیرتر از بازوهای رشد می کنند.

 پیروی از الگوی معین تنها به بعد جسمی منحصر نمی شود، بلکه همه ابعاد وجودی انسان از قبیل روانی، عاطفی، اجتماعی، هیجانی و معنوی را در بر می گیرد

      ۲ – مرحله ای یا پیوسته

گرچه برای آغاز و انجام رشد انسان میتوان زمان معینی را در نظر گرفت، نباید گذشته کودک را با وضع کنونی او به طور کلی نادیده گرفت. در هر یک از فرایندهای رشد آدمی مرحله‌ای بودن و پیوستگی رشد، دیده می شود. برای مثال، کودک به طور ناگهانی و دفعی توانایی سخن گفتن پیدا نمی‌کند، بلکه سخن گفتن او در مراحل خاصی با الفاظ نامفهوم آغاز می شود، سپس واژه‌ها را به طور ناقص ادا کرده، پس از آن کلمه را به کار می برد تا به تدریج بتواند با جمله سازی مقصود خود را بیان کند. همین امر، در جنبه های دیگر رشد مانند راه رفتن، شناخت، ادراک و … وجود دارد. بنابراین مراحل رشد انسان در عین گذراندن مراحل، پیوستگی خاصی دارد.

این استمرار در تغییر گاهی در جهت پیشرفت و گاه کاهش و فرسودگی است. قرآن کریم نیز چندین بار، سیر مراحل رشد آدمی را برمی‌شمارد. برای نمونه، خداوند می فرماید:« ما انسان را از عصاره ای ازگل آفریدیم و سپس او را نطفه در قرارگاه مطمئن(رحم) قرار دادیم آنگاه نطفه را به صورت خون بسته (علقه) و  علقه را به صورت مضغه (گوشت جویده شده) و مضغه را به صورت استخوان هایی در آوردیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم آنگاه آن را آفرینش دیگر پدید آوردیم. آفرین بر خداوند نیکوترین آفرینشگران است.»^۶

همچنین برای مراحل رشد پس از تولد، آیه های گوناگونی وجود دارد. برای نمونه خداوند می فرماید:« او کسی است که شما را از خاک آفرید. آنگاه از نطفه، سپس از خون بسته، آنگاه شما را به صورت طفلی از شکم مادر بیرون می فرستد؛ سپس به مرحله کمال قوت خود می رسید و پس از آن پیر می شوید.»^۷