درس هفتم: شیوه های مختلف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی(۳)

از فراگیران در سامانه مسیر طلبه انتظار می رود بعد از مطالعه این درس:

• با انواع ارزشیابی ها و ضرورت به کارگیری آن ها آشنا شود.
• روش به کار بستن انواع ارزشیابی ها را بیاموزد و مزایا و معایب هریک را درک کند.
• بتواند هر یک از ازین شیوه ها را در کلاس خود به کار ببرد.

1. ارزشیابی از طریق آزمون های شفاهی:

در این نوع آزمون، معلمان جهت جمع آوری اطلاعات مربوط به پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، به تناسب اهداف و محتوای درس، سؤالاتی را به صورت شفاهی می پرسند و به دلیل رو در رو بودن پرسش گر و پاسخ دهنده، مشکلات یادگیری دانش آموزان تا حدودی مشخص شده و معلم می تواند به موقع بازخوردهای لازم را به دانش آموزان ارائه دهد.

ارزشیابی از طریق این آزمون را می توان در دو موقعیت کاملا متفاوت انجام داد. در موقعیت اول، دانش آموز از رفتار خود اثر و نشان دائمی می گذارد، یعنی پاسخ سوالات مطرح شده را در ورقه ای ثبت می کند و بعدها معلم بر اساس پاسخ های ثبت شده به او نمره می دهد. در موقعیت دوم، پرسیدن و پاسخ دادن هر دو به صورت شفاهی انجام می گیرد، یعنی معلم ابتدا سوال را به صورت شفاهی مطرح می کند و سپس در مورد رفتار و پاسخ های شاگرد قضاوت می کند. این نوع آزمون در حقیقت نوعی مصاحبه است.

شاگرد رویاروی معلم قرار می گیرد و به تک تک سوالات او پاسخ می دهد. ارزشیابی شفاهی روش خوبی برای سنجش معلومات، قدرت بیان، نظم فکری، نوع استدلال، تمرکز افکار و شناخت حالات درونی از نظر اضطراب و ترس است. چنین آزمونی می تواند بسیار مفید و دارای ارزش و اعتبار علمی باشد. به شرطی که سوالات آن، اندیشیده، مبتنی بر محتوای آموزشی و از قبل تهیه شده باشد. نتایج این آزمون وقتی قابل اعتماد است که دور از هرگونه اعمال نظر و دخالت و اغراض شخصی باشد. آزمون شفاهی زمانی کاربرد صحیح و بیشتری دارد که آزمون کتبی قادر به سنجش در آن زمینه نباشد.

مزایا و محدودیت های روش ارزشیابی شفاهی

الف) مزایا

•      این روش می تواند ارزش تشخیصی قوی داشته باشد.
•      می تواند بازخوردی فوری داشته باشد و در نتیجه به تشویق، تقویت انگیزش و یادگیری دانش آموز کمک کند.
•      به یاری این نوع ارزشیابی، می توان مهارت های دانش آموزان را در رویارویی با واقعیت ها با دقت سنجید.
•      برای تقویت قدرت بیان و استدلال دانش آموزان و اظهار نظر در حضور جمع و معلم بسیار مفید است.
•      برای شاگردان دوره آمادگی و سال های اول دبستان که هنوز قدرت پاسخگویی کتبی ندارند روش مناسبی است.

ب) محدودیت ها

•      دانش آموز ممکن است به علت نقص بیان از گفتن آن چه که می داند واهمه داشته باشد.
•     مستلزم صرف وقت بسیار و در نتیجه خسته کننده است. خستگی از دقت آزمایش کننده می کاهد. چون اغلب پاسخ ها یادداشت نمی شوند به صحت نمره آزمایش کننده چندان نمی توان اطمینان داشت.
•     مشاهده و ثبت همه پاسخ ها در هنگام پاسخ دادن بسیار دشوار است. بی دقتی و نظر آزمایش کننده ممکن است وارد جریان ارزشیابی شود و در نتیجه ممکن است به دو پاسخ مساوی نمره متفات داده شود.

2. آزمون های عملکردی:

اگر تغییرات ایجاد شده در شاگرد در حیطه روانی-حرکتی باشد، لزوما برای ارزشیابی چنین تغییراتی باید از ارشیابی از طریق انجام دادن کار استفاده کرد. اگرچه روش ارزشیابی از طریق انجام دادن کار، نوعی روش مشاهده است، اما با روش مشاهده کاملا متفاوت است. در این روش شاگرد به درستی می داند که مورد ارزشیابی قرار می گیرد و شرایط ارزشیابی برای همه دانش آموزان یکسان است. در این نوع ارزشیابی شاگرد طبق دستور و راهنمایی معلم کار مورد نظر را انجام می دهد، مثلا یک شی را می سازد، دستگاهی را باز و بسته می کند، آزمایشی را انجام می دهد و حرکاتی همچون عملیات ورزشی را از خود بروز می دهد.

معلم براساس اعمال انجام شده، تغییرات انجام گرفته و پیشرفت تحصیلی دانش آموز را در زمینه مهارت های عملی ارزشیابی می کند. در این روش مهارت قدرت و سرعت عمل دانش آموز به خوبی آشکار و ارزشیابی می شود. قضاوتی که بر اساس مشاهده رفتار صورت بگیرد، عینی و تا حدود زیادی واجد اعتبار است. در عین حال، چنین روشی محدودیت هایی نیز دارد. از جمله این که بسیاری از ابعاد ذهنی و روانی دانش آموز از این طریق قابل سنجش نیست، نوع تعبیر و تفسیر از نتایج برای معلمان مختلف متفاوت است و حالات عمومی و شخصیت آزماینده در نتیجه ارزشیابی اثر می گذارد و در کل این روش همراه با روش های دیگر می تواند ضریب اعتماد و اطمینان قضاوت و ارزشیابی را افزایش دهد.

آزمون های عملکردی به آن دسته از آزمون هایی گفته می شود که فرایند و نتایج یادگیری دانش آموزان را به طور مستقیم مورد سنجش قرار می دهد. آزمون های عملکردی با دانش و مهارت سر و کار دارند. در این آزمون ها موقعیتی فراهم می شود که دانش آموز آنچه را که از مهارت و دانش کسب کرده است از خود بروز دهد و این نوع آزمون ابزار بسیار خوبی برای آگاهی از میزان شناخت و مهارت دانش آموز است. علاوه بر آن در این نوع آزمون هر نوع فعالیت  یا کار خلاقانه دانش آموز که از طریق آن می تواند آنچه را آموخته است به نمایش بگذارد یا بیان کند، مورد توجه قرار می گیرد.

مثال: ارائه یک سخنرانی، تولید یک روزنامه دیواری برای کلاس یا مدرسه، یا گزارش تحقیق درباره تأثیر رنگ اجسام در میزان گرم شدن آنها در مقابل نور خورشید، اندازه گیری طول اجسام و اجرای نمایش در مورد موضوع درس.

انواع آزمون های عملکردی

1. آزمون کتبی عملکردی
2. آزمون شناسایی
3. انجام عملکرد در موقعیت های شبیه سازی شده
4. نمونه کار

آزمون کتبی عملکردی :

در سنجش عملکرد، استفاده از آزمون های کتبی نیز مفید است. این آزمون  عمدتا بر کاربرد آموخته ها در موقعیت های عملی یا شبیه سازی شده تأکید دارد اما بین آزمون های کتبی با آزمون های کتبی عملکردی تفاوت وجود دارد. در آزمون های کتبی میزان دستیابی به اهداف حوزه شناختی مورد سنجش قرار می گیرد ولیکن در آزمون کتبی عملکردی عمدتا بر کاربست دانش و مهارت در موقعیت های عملی یا شبیه سازی شده تأکید می شود. در این گونه آزمون ها، یا نتایج پایانی یادگیری ارزشیابی می شود یا مراحل میانی عملکردی که برای رسیدن به نتایج مطلوب پایانی ضروری است. آزمون کتبی عملکردی می تواند به عنوان وسیله ارزشیابی اطلاعات مقدماتی فرد درباره کاری که انجام خواهد داد، مورد استفاده قرار گیرد.

مثال: تهیه گزارش از یک بازدید علمی، نوشتن داستان کوتاه یا طرح یک مسئله ریاضی و حل آن.

آزمون شناسایی:

از آزمون های شناسایی به عنوان وسیله ای برای سنجش غیرمستقیم عملکرد نیز می توان استفاده کرد. آزمون های شناسایی انواع و کاربردهای مختلف دارند. در بعضی مواقع می توان از یادگیرنده خواست تا یک ابزار یا دستگاه را شناسایی یا چگونگی عملکرد آن را توصیف کند. در موقعیت های دیگر می توان یادگیرنده را با مشکلی مواجه ساخت و از او خواست تا ابزارها، وسایل و شیوه های عملی رفع مشکل را شناسایی کند.

مثال: تشخیص روش درست حل یک مسئله در درس ریاضی، شناسایی نمونه های جانوران مختلف در یک فرصت مشاهده، تشخیص صداهای طبیعت در درس هنر، شناسایی وسایل و مراحل انجام یک آزمایش در درس علوم.

انجام عملکرد در موقعیت های شبیه سازی شده: 

در این نوع آزمون از یادگیرنده خواسته می شود تا در یک موقعیت شبیه سازی شده همان اعمالی را انجام دهد که در موقعیت های واقعی با آنها روبه رو می شود. از این روش برای ارزشیابی از توانایی ها و مهارت های یادگیرندگان در انجام کارهای مختلف (فرایند یادگیری) و نتایج یادگیری نیز می توان سود جست. برای مثال در درس تربیت بدنی، ضربه زدن به یک توپ، انجام حرکات مختلف شنا در بیرون آب و در درس علوم، کار در آزمایشگاه، نمونه هایی از عملکرد در موقعیت های شبیه سازی شده هستند.

نمونۀ کار:

روش نمونه کار که نزدیک ترین روش ارزشیابی به عملکرد واقعی است، یادگیرنده در محیط طبیعی ارزشیابی می شود. برای مثال آزمون رانندگی تهیه کلاژ با استفاده از وسایلی که در اختیار دارد، خواندن یک شعر، اجرای یک نمایش.

ملاحظاتی در خصوص تهیه آزمون های عملکردی: در تهیه آزمون های عملکردی علاوه بر مراحل و تدابیر مورد استفاده در ساختن سایر آزمون ها، پاره ای ملاحظات دیگر نیز ضروری اند که عبارت اند از:

1. نتایج مورد انتظار و معیارهای موفقیت، با مشورت و مشارکت دانش آموزان تعیین شوند تا انگیزه یادگیری در آنها تقویت شده و اطلاعاتی را که از عملکرد آنها جمع آوری می شود، بهتر بپذیرند.
2. موقعیت آزمون واقع بینانه انتخاب شود. همفکـری و مشورت آموزگاران هم پـایه در این مـورد می تواند در انتخاب نحوه منـاسب بررسی عملکرد دانش آموزان و اعتبار و دقت بیشتر معیـارهای مـوفـقیت کمک کند.
3. در حین اجرای آزمون از راهنمایی ها و دستورالعمل هایی استفاده شود که موقعیت آزمون را به روشنی مشخص می کنند.