درس سوم: فرایند ارزشیابی پیشرفت تحصیلی از دید قرآن کریم
aidamousapour 28 فروردین 1399
از فراگیران در سامانه مسیر طلبه انتظار می رود بعد از مطالعه این درس:
- مفاهیم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را با منطق قرآن و آموزه های اسلامی تطبیق دهد.
- با اصول و قواعد اسلامی ارزشیابی آشنا گردد.
- این اصول و قواعد را بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی منطبق کند.
- بتواند مراحل ارزشیابی پیشرفت تحصیلی از منظر قرآن را در کلاس خود پیاده کند.
مفهوم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی نیز مانند بسیاری از مفاهیم پرکاربرد در حوزه های مختلف علوم در گذر زمان متحول شده است و امروزه دیگر به آن به عنوان سنجش سنتی ای نگریسته نمی شود که به نمره به عنوان بازده آموزشی نظر دارد، بلکه در رویکردهای جدید، ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به عنوان فرایند منظم و هدفمندی مطرح است که در طیفی از کمیت گرایی صرف تا کیفیت گرایی صرف در حرکت بوده است؛
هدف تحصیل علم بر اساس آموزه های اسلامی کسب نور و رهایی از ظلمت است. اما در نگاه سنتی فرایند آموزش زمانی خوب انجام گرفته است که بازده، یعنی درصد قبولی ، فراگیران زیادتر باشد؛ به عبارت دیگر نمره و درصد قبولی محور است نه فرایند یادگیری؛ اما در نگاه جدید و فرایند محور، یادگیرندگان وظایفی فراتر از حفظ مطالب درسی و آوردن نمره قبولی دارند و همه چیز بر رضایت دانش آموز و توسعه یادگیری متمرکز است.
غایت نظام های آموزشی در گرو جهان بینی و ایدئولوژی بنیانگذاران آن نظام خواهد بود. نظام آموزشی اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست و هم راستا با آموزه های آسمانی اسلام، کمال مطلوب را در قرب الهی می بیند؛ اما چنین به نظر می رسد که مسئله اصلی در حوزه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، نبود چارچوب های نظری و تعریفی مشخص از فرایند ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، از دید اسلام است که در مرحله اجرا با حداقل خطای ممکن، فاصله وضعیت موجود تحصیلی را تا وضعیت مطلوب و ممکن به تصویر کشد. از این رو این درس می کوشد تا به فضل فرایند ارزشیابی پیشرفت تحصیلی از دید قرآن کریم برای بهبود کیفیت ارزشیابی پیشرفت تحصیلی اشاره کند.
به نظر دانشمندان این عرصه آموزش و سنجش دو فعالیت جدا نیست و گواه صدق این مدعا را شش مورد روشهای به هم وابسته ای عنوان می کنند که سنجش می تواند با آموزش تلفیق شود که برای موفقیت در سنجش نیاز است انجام شود:
- مرور نظام مند مطالب آموخته شده
- تلفیق آموخته های جدید با آموخته های قبلی
- نظم بخشی به مباحث آموخته شده هنگام سنجش
- نیاز به استدلال های سطح بالا در زمینه مواد آموخته شده
- نیاز به بازشناسی مفهومی مطالب آموخته شده (فراشناخت)
- به کاربستن دانش در وضعیت جدید و در رویارویی با مشکلات جدید
آنها مؤثرترین روش تلفیق آموزش و سنجش را در یادگیری گروهی معرفی می کنند.
استخراج ۲۴۵ آیه از مصحف شریف و تحلیل۱۹۸ آیه مرتبط با بحث “ارزشیابی پیشرفت تحصیلی” به کشف ۱۸ اصل یا قاعده لازم الاجرا انجامید که پیامدهای آن در محیط های آموزشی با بسیاری از اصول و کمال مطلوب مطرح در علم ارزشیابی بویژه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی مطابقت دارد.
گرچه در این درسنامه مجالی برای اشاره به همه آیاتی که اصول و قواعد مذکور از آن ها برداشت شده نیست اما بسیاری از آن ها بیانگر اصول و قواعد کشف شده به روش برخاسته از داده ها از متن صریح آیات قرآن کریم است که می توان به صورت سلسله مراتبی و به شرح ذیل فهرست کرد:
- ارزشیابی باید بر این باور مبتنی باشد که انسان موجودی آزاد و مخیّر است ۰
- انتظارات و کمال مطلوب مدنظر ارزشیابی باید مشخص باشد (استاندارد سنجش و ارزیابی
- آغاز و پایان ارزشیابی باید مشخص باشد
- ارزشیابی باید مکتوب، رسمی و مستند باشد
- ارزشیابی کیفی و توصیفی همه رفتار در قالب مجموعه ای مکتوب انجام گیرد.
- اسناد و گزارشهای تهیه شده باید دقیق جامع و منصفانه باشد
- ارزشیابی پس از آموزش باشد و هر دو در زندگی روزمره کاربرد داشته باشد
- در ارزشیابی به امکانات و توانمندیهای فردی توجه شود
- نیاز به تذکر و ایجاد ترس به عنوان تنش مفید و محرک است.
- مشاهده مناسبترین ابزار گردآوری داده ها و کسب آگاهی و یقین در ارزشیابی است.
- مشاهده و توجه به چگونگی و فرایند عمل نه نتیجه گرایی صرف مورد نیاز است.
- مهلت دادن و فراهم کردن فرصت اصلاح عمل پیش از ارزشیابی نهایی لازم است.
- فقط رفتار ارزشیابی شود و ارزشیابی افکار مورد نظر نیست.
- شهادت گواهان الزامی است
- هر فردی با خودش سنجیده شود (نه با دیگران
- افرادی که مطابق با استانداردها حرکت کرده تشویق و خلاف آن تنبیه شوند
- نظارت کامل و ارزشیابی عادلانه و در نهایت تناسب نتیجه ارزشیابی با عمل انجام شده صورت پذیرد.
- زمینه شکل گیری اصلاح و تعالی از طریق چرخه بازخوردگیری و نهادینه شدن خوداصلاحی فراهم شود.
با توجه به یافته های پژوهشی، نگاه غالب قرآن کریم به ارزشیابی پیشرفت تحصیلی نیز ” فرایند محور” است که به نظر می رسد بتوان با ادغام اصول استخراج شده، این فرایند را در شش گام و با سازوکارهای ذیل معرفی کرد:
گام اول ـ داشتن باورهای صحیح
ارزشیابی باید بر این باور مبتنی باشد که انسان موجود ی آزاد، مخیّر و از امکان اصلاح برخوردار است. به گونه ای که کیفیت نظام ارزشیابی می تواند در اصلاح یا افساد فرد نقش تعیین کننده ای داشته باشد. در این دیدگاه، یادگیرنده دارای حیطه عمل بازتر و چرخه تصمیم گیری، آموزش، تمرین و ارزشیابی دارای پویایی بیشتری است.
یادگیرنده به دلیل آزادی و اختیار می تواند به مرور زمان به سطح چهارم دانش یعنی “فراشناخت”، که همانا “شناختِ شناخت یا تفکر درباره تفکر” است، دست پیدا کند و به مرور زمان به شایستگی “خودسنجی” و “خودارزیابی” همراه با کمالگرایی و واقع بینی دست یابد که غایت و کمال مطلوب پیامدهای هر «نظام آموزشی است. خودسنجی شیوه ای است که معلم از دانش آموز می خواهد کار و اثرش را مطابق با ملاک ها و معیارهای مشخص، ارزشیابی کند
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرمایند خویشتن را محاسبه کنید قبل از اینکه به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از اینکه شما را وزن کنند و آماده شوید براى عرضه بزرگ (روز قیامت). پیامدهای فردی و اجتماعی دیگری این اصل به دنبال خواهد داشت، “خویشتن داری “، “تقوی ” و “تهذیب نفس” است که می تواند در تعالی و بالندگی دنیوی و اخروی فراگیر، نقشی اساسی داشته باشد.
گام دوم ـ تعیین معیارهای سنجش و ارزشیابی:
انتظارات و کمال مطلوب مدنظر ارزشیابی باید مشخص باشد. یادگیرنده باید با آگاهی از انتظارات و داشتن ذهنیتی روشن از کمال مطلوب در مسیر ارزشیابی قدم بگذارد تا علاوه بر کسب آگاهی و موفقیت بیشتر وی در ارزشیابی در فرایندی منظم، امکان رجوع مستمر هنگام عمل (ارزشیابی تکوینی) فراهم باشد و به بیان قرآن کریم در آیات ۱۶۸,۱۶۹ سوره صافّات (اگر پندنامه ای از پیشینیان نزد ما بود، قطعاً از بندگان خالص خدا می شدیم.) راه بر هرگونه بهانه تراشی بسته، و حجت بر همگان تمام شود.
گام سوم ـ تعیین بازه زمانی معین:
(آغاز و پایان ارزشیابی باید مشخص باشد). زمان در فرایند ارزشیابی نقش مهمی دارد. ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را براساس زمان به چهار دسته ارزشیابی آغازین، ارزشیابی تکوینی، ارزشیابی تشخیصی و ارزشیابی پایانی تقسیم بندی می کند که زمان اولی قبل از تدریس است و سطح معلومات پیشین یادگیرنده را معین می کند. دومی هنگام تدریس و با هدف ارزشیابی روند یادگیری اتفاق میافتد.
سومی برای تشخیص مشکلات یادگیری و اصلاح آن و هنگام و بعد از تدریس انجام می شود و چهارمی همان طور که از نامش پیداست بعد از تدریس انجام می شود و تعیین کننده میزان پیشرفت تحصیلی نهایی یادگیرنده است. ارزشیابی پایانی اغلب پلی برای ارتقای یادگیرندگان به سطوح بالاتر تحصیلی است.
به نظر می رسد، تأکید مکرر قرآن کریم بر ارزشیابی آغازین و پایانی و اینکه “روز قیامت” موعد ارزشیابی “فردی و پایانی” است، حاکی از این است که در نگاه قرآن کریم، “ارزشیابی تکوینی” بر عهده خود انسان است و به نوعی “خودارزیابی” و” خودسنجی”، هر چه از سوی فرد با کیفیت بهتری انجام شود و مطابقت نتایج آن با استانداردهای قرآنی بیشتر باشد، امید موفقیت فرد در ارزشیابی پایانی هم بیشتر خواهد بود.
در نظام آموزشی هم هرچه یادگیرنده به”خودسنجی” و ” خود ارزیابی” بیشتری دست پیدا کند در ارزشیابی پایانی مقطع فعلی و ارزشیابی آغازین مقطع بعدی موفقیت بیشتری کسب خواهد کرد؛ پس به نظر می رسد، بتوان ” ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را از دیدگاه قرآن کریم” پیوستاری چهار مرحله ای دید که مرحله اول و چهارم ( ارزشیابی آغازین و پایانی) بر عهده عوامل آموزشی و مرحله دوم و سوم (ارزشیابی تکوینی و تشخیصی) با هدایت عوامل آموزشی ولی مسئولیت اصلی آن بویژه در ارزشیابی تکوینی بر عهده یادگیرنده است و به مرور در او مهارتهایی چون “خودکنترلی و خود ارزیابی” را ایجاد و تقویت می کند.
گام چهارم ـ ثبت، ضبط و نگهداری همه فعالیت ها:
ارزشیابی باید مکتوب، رسمی و مستند و دارای این ویژگیها باشد:
الف ـ اسناد و گزارشهای تهیه شده باید دقیق و جامع و منصفانه باشد. و آموزش و ارزشیابی هر دو در زندگی روزمره کاربرد داشته ،
ب ـ ارزشیابی پس از آموزش باشد .
ج ـ ارزشیابی، کیفی و توصیفی باشد و همه رفتار در قالب مجموعه ای مکتوب، ثبت و ضبط ونگهداری شود.
د ـ در ارزشیابی به امکانات و توانمندیهای فردی توجه شود.
هـ ـ از “تذکر” و ایجاد “ترس” به و محرک برای هوشیارسازی متربی ۰ عنوان تنش مفید استفاده شود.
و ـ به “مشاهده” به عنوان بهترین ابزار گردآوری داده ها و کسب آگاهی و یقین در ارزشیابی توجه شود.
ز ـ بر چگونگی و “فرایند عمل” محوریت داشته باشد نه نتیجه گرایی صرف
ح ـ انعطاف پذیری و تغییر در روند ارزشیابی وجود داشته باشد تا یادگیرندگان مهلت و فرصت اصلاح عمل خود را پیش از ارزشیابی نهایی داشته باشند.
ط ـ فقط “رفتار” ارزشیابی شود نه “افکار ” تا امکان بروز هرگونه سوگیری، پیشداوری و ارزشیابی کاذب وجود نداشته باشد.
ی ـ شهادت گواهان الزامی است؛ لذا بهتر است ارزشیابی در حضور گروه انجام شود.
ک ـ به تفاوتهای فردی توجه، و هر فردی با خودش سنجیده شود نه با دیگران.
ل – افرادی که مطابق با استانداردها جرکت کرده اند تشویق و خلاف آن تنبیه شوند. ،
گام پنجم ـ نظارت کامل و ارزشیابی عادلانه:
ارزشیابی عادلانه بدان معنا که در نهایت نتیجه ارزشیابی با عمل انجام شده تناسب داشته باشد.
گام ششم ـ بازخوردگیری و نهادینه شدن خوداصلاحی:
زمینه شکل گیری اصلاح و تعالی از طریق چرخه بازخوردگیری و نهادینه شدن خوداصلاحی فراهم شود. در گام ششم، که از تأثیرات اصلی خودسنجی و خویشتنداری است، زمینه مناسب برای اصلاح، ارتقا و تعالی مبتنی بر چرخه بازخوردگیری شکل می گیرد و در نهایت به آسان سازی و نهادینه شدن فرایند فراشناخت و خوداصلاحی می انجامد. در این زمینه امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرموده: کسى که محاسبه نفس خویش کند بر عیبهاى خویش آگاه مى شود و از گناهانش باخبر مى گردد و خود را اصلاح و از گناه توبه می کند و نیز فرمودند: کند کسى که به محاسبه خویشتن بپردازد، سعادتمند می شود. (غرر الحکم)
“ارزشیابی پیشرفت تحصیلی از دید قرآن کریم”، علاوه بر تأکید و تمرکز بر ارزشیابی تکوینی به جای ارزشیابی پایانی، عملکرد گرایی (پرونده رفتار)، و تقویت مهارتهای فراشناختی، خود ارزیابی، خودسنجی، خودآموزی، خودتنظیمی، خوداصلاحی، ارزشیابی اصیل و ارزشیابی قیاسی، می تواند دارای ویژگی خاصی باشد که قابل طرح و دفاع در مجامع علمی و تخصصی ارزشیابی است و آن هم ارائه تعریفی جدید از ارزشیابی پیشرفت تحصیلی است که به عنوان فرایندی هدفمند و پیوسته در عین اصالت، قیاسی بودن،عملکردگرایی، تقویت خودارزیابی و خودکنترلی و رسیدن به فراشناخت از ابتدای آفرینش انسان آغاز میشود و تا پایان زمان حیات وی با تمام پیامدهای فردی و اجتماعی ادامه دارد و بازخورد پایانی آن در قالب “کارنامه اعمال” در روز قیامت و در حضور همگان به وی ارائه خواهد شد.
پاسخ‌ها