در پایان این درس از فراگیر انتظار می رود:
- آثار تربیت با سیره را فرا گیرد.
- بداند که اعتماد سازی لازم است.
- تربیت در ناخودآگاه تاثیر بیشتری دارد.
تربیت با سیره و آثار آن:
متاسفانه در زمان ما عوامل گوناگونی دست به دست هم داده اند تا نگاه ها نسبت به مربیان دین عادی نباشد، بلکه همراه با سوءظن و بدبینی باشد. در چنین فضایی است که سیره راه گشاست و اگر مردم رفتار خوبی از مذهبی‌ها ببینند، جذب آنها می شوند.
خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم می فرماید: إنک لا تُسمِعُ الموتی و لا تسمع الصم الدعاءَ إذا ولوا مدبرین، البته تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و نمی توانی این ندا را به کران چون پشت بگردانند، بشنوایی. (نمل آیه ۸۰).
پیامبر با همه فصاحت و بلاغتی که دارد، چون مخاطبش عینک بدبینی به چشم زده، نمی تواند این ندای آسمانی را به گوش او برساند، اما سیره صحیح ایشان سبب می شود که مخاطب عینک بدبینی را کنار بگذارد و نگاهش عوض شود. امروزه این ضرورت به شدت احساس می‌شود که روحانیت باید به زندگی با مردم رو بیاورد و از راه محبت، احسان، مدارا و اخلاق نیک، با مردم برخورد کند. این نوع رفتار و تربیت دارای فواید بسیاری است.
الف: جلب اعتماد:
اینجا کاری که مربی برای موفقیت در کارش باید انجام دهد، جلب اعتماد است. متربی باید مربی را باور کند و به او اعتماد داشته باشد. اگر نسبت به مربی بدبین باشد و به او اعتماد نداشته باشد، دریچه دل خود را باز نمی کند و آموزش ها نتیجه ای در بر نخواهد نخواهد داشت. تادیب با سیره زمینه را برای پذیرفتن حرف ها و پیام های مستقیم فراهم می نماید و سبب می‌شود اعتماد ها به مربی جلب شود. البته گاهی اعتمادسازی با گفتار هم لازم است، ولی این در جایی است که این گفتار تایید کننده رفتار مربی باشد.
خداوند متعال خود بزرگترین مربی است و بارها در قرآن تاکید کرده که خداوند رب است. خداوند برای آن که انسانها تربیت شوند و با اختیار خود تربیت را بپذیرند اعتماد سازی کرده است. ابتدا نسبت به خودش اعتماد سازی کرده است، در آیات بسیاری از قرآن، خود را معرفی فرموده، اصرار کرده است که به انسانها بفهماند مهربان، عالم و غنی است.
اگر کسی نسبت به خدا خوش بین نشد و به او اعتماد نکرد، تربیت نمی‌شود. علی علیه السلام در فرازی از نامه خود به مالک اشتر می فرماید عامل مشترک رذائل و پلیدی های گوناگون یک چیز است و آن سوء ظن به خدا است: همانا بخل و ترس و حرص سرشت هایی جدا از هم هستند که جمع کننده ی آنها در انسان سوء ظن به خداوند است. (نهج البلاغه نامه ۵۳).
خداوند متعال پس از معرفی و جلب اعتمادها نسبت به خود، نسبت به فرشتگان اعتماد سازی فرموده و آنها را معرفی می کند، چرا که فرشتگان رابطان بین خدا و برگزیده های او هستند: بلکه فرشته ها بندگانی ارجمندند که در گفتار بر او پیشی نمی جویند و فرمان او را انجام می دهند. (سوره انبیا آیه ۲۶ و ۲۷).
سپس نسبت به پیامبران اعتمادسازی فرموده است. پیامبر اسلام را در جایگاه بنده و عبد معرفی می کند و می فرماید او به معراج رفته است: منزه است آنکه شبی بنده خویش را از مسجدالحرام تا مسجد الاقصی، که پیرامون آن را خجسته گردانده ایم، برد تا از نشانه هایمان به اون نشان دهیم. (سوره اسرا آیه ۱).
سپس او را امین معرفی می‌کند که کلمه ای از وحی را کم و زیاد نمی کند: و ما ینطق عن الهوی، از سر هوا و هوس سخن نمی گوید. (سوره نجم آیه ۳).
یکی دیگر از راه های اعتمادسازی نسبت به انبیا معجزاتی است که خداوند همراه آنان فرستاده است.
همچنین خداوند متعال نسبت به اهل بیت نیز اعتمادسازی فرموده است: جز این نیست که خداوند می خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند. (احزاب، ۳۳).
پیامبر نیز در ادامه، این اعتمادسازی نسبت به اهل بیت را انجام داده است.
پس مربی باید نسبت به خود اعتماد ایجاد کند. امیرالمومنین علی علیه السلام نیز همین روش را دارند. حضرت نیاز ندارد از خود تعریف کند و اهل خودستایی نیست، ولی در راستای اعتمادسازی می فرماید: از زمانی که حق را به من نمایاندند در آن تردید نکردم. (نهج البلاغه خطبه ۴).
اعتمادسازی سبب می‌شود مربی مقبولیت پیدا کند. مقبولیت هم دارای دو جنبه است: ابهت و محبوبیت، محبوبیت به علاوه عظمت و ابهت کار را آسان می‌کند.
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه می‌فرمایند: و فی أعین الناس فَعَظِّمنی، مرا در چشم مردم بزرگ کن. (اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۳۴۲).
اگر مربی در چشم دیگران کوچک باشد، باورش نمی کنند، حسابی رویش باز نمی‌کنند و حرف‌هایش را گوش نمی دهند، پس به هیچ وجه نمی تواند الگو و اسوه باشد. تا زمانی که مربی مقبولیت نداشته باشد، نمی تواند تاثیر گذار باشد. محبت هم دومین عاملی است که مربی برای تاثیرگذاری به آن نیاز دارد. این کلام به این معنا نیست که مربی عقده ی محبت دیگران را دارد، بلکه محبت، ابزاری است برای تاثیرگذاری. در زیارت امین‌الله هم می‌گوییم محبوبهً فی أرضک و سمائک، مرا در زمین و آسمانت محبوب قرار ده.
ب: زمینه سازی برای تفکر:
یکی از مهم‌ترین گام های تربیت، واداشتن متربی به تفکر است. از جمله روش هایی که سبب ایجاد تفکر در متربی است، مشاهده تضادهاست. وقتی متربی ببیند مربی برخلاف همه مردم عمل می‌کند، سبب می‌شود به فکر بیفتد که چرا او اینگونه رفتار کرد؟ مثلا با خود می گوید اینجا حق با او بود، اما چرا حق خودش را به دیگری داد؟ اینجا می توانست فلان برخورد را با آن شخص بکند، اما نکرد! با اینکه گفتن حقیقت به ضررش بود، اما چرا باز هم حقیقت را گفت؟
نکته قابل توجه این است که این روش در صورتی سبب ایجاد تفکر در متربی می‌شود که همراه با پشتوانه مقبولیت و محبوبیت باشد، یعنی مربی باید در چشم متربی بزرگ و محبوب باشد تا این رفتار او به چشم متربی بیاید، در غیر این صورت فایده‌ای ندارد.
ج: تاثیر در ناخودآگاه:
تاثیرگذاری تادیب با سیره، قابل مقایسه با تاثیر حرف و سخن نیست. پیامهای مستقیم در ذهن خودآگاه می‌نشینند و پیامهای غیر مستقیم در ذهن ناخودآگاه. مخاطب می تواند به راحتی در مقابل پیامهای مستقیم موضع بگیرد و به هیچ وجه آنها را گوش ندهد. اما در پیامهای غیر مستقیم اینگونه نیست، زیرا در پیامهای مستقیم ذهن مخاطب درگیر ظاهر پیام است و در همین حال پیامهای غیر مستقیم بدون اطلاع مخاطب در ذهن ناخودآگاه او جای می گیرد و زمینه را برای دریافت پیامهای مستقیم فراهم می کند.
نمونه ی عملی این مسئله، رفتار امام حسن و امام حسین علیهما السلام با آن مردی است که کنار نهری ایستاده بود و اشتباه وضو می‌گرفت. این دو برادر با دیدن این صحنه خواستند به نوعی او را متوجه اشتباهش کنند. آنها به جای اینکه به طور مستقیم به او بگویند وضوی تو اشتباه است، نقشه ای ریختند که او را غیرمستقیم متوجه این اشتباه کنند. ایشان از آن مرد خواستند که بین آن ها داوری کند و بگوید وضوی کدام یک اشتباه است. (مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۴۰۰).
سوالات:
۱. خداوند برای اینکه انسانها تربیت شوند از چه روشی استفاده کرده است؟
۲. طبق فرمایش امام علی علیه السلام عامل مشترک رذائل و پلیدی ها چیست با ذکر منبع؟
۳. چرا مربی باید اعتمادسازی کند؟
۴. رفتار امام حسن و امام حسین علیهماالسلام با مردی که اشتباه وضو می گرفت چه نوع تربیتی بود؟
اندکی تامل:
یک نمونه تادیب با سیره که انجام دادید را بیان نمایید.
پاسخ‌ها