درس دوم: ارتباط موثر در آیینه اسلام

از فراگیر انتظار می رود در پایان این درس بتواند:

• نمونه هایی از مهارت ارتباط موثر را از متون دینی تبیین کند.
• با مبانی دینی در مورد ارتباط موثر آشنایی پیدا کند.
• با برخی از آیات و روایات مرتبط با مهارت ارتباط موثر آشنا و آن ها را تبیین نماید.

مهارت ارتباط موثر از نگاه قرآن:

مهارت ارتباط موثر يكي از مواردي است كه در قرآن به آن پرداخته شده است و به فرد كمك مي‌كند تا بتواند كلامي و غيركلامي و مناسب با فرهنگ و جامعه و شرايط، خود را بيان كند. بدين معني كه فرد بتواند نظرها، عقايد، خواسته‌ها، نيازها و هيجان‌هاي خو را ابراز و به هنگام نياز بتواند از ديگران درخواست كمك و راهنمايي كند.

در زندگي همواره توصيه‌هايي براي بهتر كردن ارتباط كلامي و غير كلامي به افراد جامعه مي‌شود از جمله اين‌كه؛ پشت سر هم و مداوم صحبت نكنيد. به سخنان و اظهارات طرف مقابل به طور فعال گوش فرا دهيد. مطمئن باشيد آن‌چه را مي‌گوييد با تن صدا و زبان بدني شما هماهنگي دارد. خيلي آهسته يا خيلي بلند صحبت نكنيد. در طول ارتباط، به فرد مقابل خود نگاه كنيد. مراقب ژست‌ها و حالات بدن خود باشيد. نشانه‌هاي غيركلامي راوي را به شيوه‌اي ظريف تكرار كنيد( براي مثال اگر او مي‌خندد، شما هم مي‌توانيد لبخند ملايمي بزنيد). ولی به نظر می‌رسد مهارت‌هایی که قرآن کریم و در سیره و سنت پیشوایان معصوم برای زندگی انسان‌ها به کار رفته است، بیشتر از آن مواردی است که از سوی روان‌شناسان و سازمان‌های بین‌المللی به کار رفته، و این مهارت به عنوان یکی از مهارت‌های کلیدی در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است.

مهارت‌های ارتباطی و رفتاری از منظر قرآن ‌

۱– اعتماد آفرینی:

از عوامل مهم ارتباط مؤثر و نفوذ در مخاطب، کسب اعتماد او به گفتار و انگیزه گوینده است که میان افزایش عناصر اعتمادآفرین با افزایش پذیرش مخاطب، رابطه مستقیمی وجود دارد. قرآن کریم در داستان ابراهیم، این واقعیت را بدین گونه بیان می‌کند که هنگامی که جمعی از فرشتگان برای نابودی قوم لوط به صورت ناشناس، نزد حضرت ابراهیم(ع) آمدند و از خوردن غذا پرهیز کردند، ابراهیم احساس بیگانگی و دلهره کرد و از گفت‌وگو با آنان، خودداری کرد، ولی پس از شناسایی و دریافت بشارت از آنان، باب گفت‌وگو را درباره مأموریت آنان و شفاعت از قوم لوط گشود(هود/۷۴). از این آیه برمی‌آید که پیش شرط گفتگو‌های مؤثر و سازنده، ایجاد فضایی امن همراه با اعتمادی متقابل است.

۲– تعاون و همدلی:

زیست اجتماعی از ضروریات زندگی بشری است که از فطرت او سرچشمه می‌گیرد. اسلام به عنوان یک آیین جامع که با فطرت انسان مطابقت دارد، رهبانیت و گوشه‌گیری را محکوم می‌کند و زندگی اجتماعی را بر پیروان خویش برگزیده، سپس به آنان دستور داده که در زندگی جمعی همواره یکدیگر را بر کار نیک و تقوا یاری دهند(المائده/ ۲).

در روایات نیز با عنوان‌های مختلفی، مسلمانان به تعاون و یاری فراخوانده شده‌اند که در بعضی از امور نیز واجب شده است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «رفع گرفتاری و همدلی با مردم، بهتر از روزه و اعتکاف یک ماه است» (حر عاملی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱: ۵۶۶). علی(ع) می‌فرماید: «از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: کسی که مشکلی از مؤمن را رفع کند، مثل کسی است که تمام عمرش را عبادت کرده است» (همان: ۵۷۸). امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: «مردم عیال خدا هستند. محبوب‌ترین مردم کسی است که به خانواده خدا نفع برسانند و خوشی وارد کنند» (همان: ۵۶۲).

۳– تواضع و فروتنی:

خدای تعالی تواضع و فروتنی را در قرآن از ویژگی‌های واقعی مؤمن خود می‌داند و می‌فرماید:

و بندگان خدای رحمان کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام برمی‌دارند و آنگاه که نادانان ایشان را خطاب کنند، به ملایمت پاسخ می‌دهند(الفرقان/ ۶۳).

رمز موفقیت انسان‌های متواضع در ایجاد برقراری ارتباط با دیگران، به کارگیری مهارت‌هایی است که افراد متکبر از آن‌ها محروم هستند. از جمله این مهارت‌های پیش‌دستی در سلام کردن بر دیگران است. دیگر اینکه در مقابل رفتار‌ها و خصایص نیکوی خود، توقع ستایش از اطرافیان ندارند. امام صادق(ع) در این زمینه فرموده است: «از نشانه‌های تواضع است که دوست نداشته باشی به سبب تقوایی که داری، ستایش شوی»

۴– امانت داری:

یکی دیگر از مهارت‌های ارتباطی رفتاری، امانت‌داری است که در قرآن کریم بر آن تأکید شده است. در قرآن، چندین بار «امانت» به صورت مفرد و جمع به کار رفته است و در آیه ۱۲۵ سوره شعرا، از زبان شش نفر از پیامبران الهی(نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و موسی) امانتداری به عنوان یکی از ویژگی‌های پیامبران نام برده شده است: مسلماً من برای شما پیامبری امین هستم.

همچنین در آیه ۸ سوره مؤمنون، امانتداری به عنوان یکی از صفات برجسته مؤمنان واقعی آورده شده است:

و آن‌ها که امانت‌ها و عهد خود را رعایت می‌کنند….

خدای تعالی در این آیه مؤمنان را به حفظ امانت و خیانت نکردن به آن و حفظ عهد و نشکستن آن توصیف می‌فرماید و حق ایمان هم همین است که مؤمن را به رعایت عهد و امانت وادار سازد، چون در ایمان معنای سکون، استقرار و اطمینان نهفته است و وقتی انسان کسی را امین دانست و یقین کرد که هرگز خیانت ننموده است، پیمان نمی‌شکند و قهر دلش بر آنچه یقین یافته، مستقر، ساکن و مطمئن می‌شود و دیگر تزلزلی به خود راه نمی‌دهد(ر. ک؛ طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج. ۱۱: ۱۵).

۵– وفای به عهد:

یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های زندگی جمعی، پایبندی به پیمان هاست که بدون آن زندگی دشوار و جامعه به هرج و مرج می‌گراید. وفای به عهد، یعنی حفاظت از پیمان و انجام بی‌کم و کاست آن که موجب گسترش اعتماد عمومی می‌شود و بستر تلاش‌های گوناگون در زمینه‌های روابط اجتماعی، خطوط اقتصادی و مسائل سیاسی را هموار می‌سازد.

ضرورت وفای به عهد ریشه فطری دارد و هر انسانی در سرشت پاک خود آن را فرامی‌گیرد. قرآن کریم و روایات اسلامی نیز به پایداری برعهد تأکید می‌کنند:‌ ای کسانی که ایمان آوردید! به قرارداد‌های خود وفا کنید(المائده/۱).

۶– نیکی در برابر بدی:

از بزرگ‌ترین موهبت‌های الهی و برترین ملکات انسانی، صفت برجسته نیکی در برابر بدی است. این صفت والا از مهم‌ترین ارکان دوستی و برادری و نیز مؤثرترین عامل در ایجاد انس و تداوم روابط به شمار می‌رود که در آیات قرآن کریم به آن سفارش شده است. خداوند متعال می‌فرماید:

هرگز نیکی و بدی یکسان نیست. بدی را با نیکی دفع کن. ناگاه(خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است(فصلت/ ۳۴).

۷– تغافل:

تغافل که به معنای نادیده انگاری و چشم‌پوشی از خطای دیگران است، لازمه حفظ روابط به شمار می‌رود؛ چراکه انسان‌ها گاهی اوقات، گفتار و کرداری را مرتکب می‌شوند که زیبنده یک انسان کامل نیست. بنابراین، لازم است اطرافیان، با به کارگیری مهارت تغافل، از کنار این خطا‌ها بگذرند و خود را درگیر مسائل بی‌ارزش نکنند. همچون عبادالرحمن که وقتی با گفتار و کردار لغوی روبه رو می‌شوند، با کرامت از آن می‌گذرند و ارزش خود را حفظ می‌کنند(الفرقان/ ۷۲).

یا آن هنگام که از سوی جاهلان بدان‌ها خطاب می‌شود، به جای مقابله به مثل، با سلام و بزرگواری از کنارشان عبور می‌کنند و منزلت اجتماعی خود را نگه می‌دارند(الفرقان/ ۶۳).

بنابراین، انسان‌ها در معاشرت‌های اجتماعی، باید در مقابل گفتار و رفتار بیهوده دیگران، از مهارت نادیده انگاری بهره ببرند، به طوری که با همه دقت و هوشیاری، طوری وانمود کنند که گویی آن رفتار را ندیده یا آن سخن را نشنیده اند تا بتوانند به رابطه خود با آن‌ها ادامه دهند و آن را حفظ نمایند.

۸– رعایت عدالت و انصاف:

رعایت عدالت و انصاف یکی از مهم‌ترین مهارت‌های قرآنی است که ابعاد بینشی، گرایشی و رفتاری دارد.

یکی از ویژگی‌های حاکم و حکومت اسلامی، رعایت عدالت بین مردم است که قرآن در این مورد می‌فرماید:

خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبان آن بدهید! و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید(النساء/۵۸) و در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید(الحجرات/۹).

ثمرة انصاف و عدالت، چیزی جز اعتماد و محبت نیست؛ چراکه وقتی افراد در معاشرت با انسان به چنان اعتماد و باور قلبی برسند که از وی شر وضرری به ایشان نخواهد رسید(زیرا او هر آنچه برای خود می‌خواهد، برای دیگران نیز همان خواهد خواست، مطمئن می‌شوند و با فکری آسوده به ارتباط خود ادامه می‌دهند، اما اگر متوجه شوند که آن شخص تنها به فکر سود و منفعت خود است و از هر چیز، بهترین آن را فقط برای خود می‌خواهد، نسبت به او بی اعتماد می‌شوند تا جایی که حاضر نیستند به رابطه خود با وی ادامه دهند، بلکه درصدد هستند تا به نحوی معاشرت خود را با آن قطع کنند و از آسیب وی در امان باشند. به همین دلیل، لازم است انسان‌ها در هر شرایطی با رعایت انصاف و عدالت، از حقوق دوستان خود پاسداری کنند تا ارتباط آنان حفظ شده، به نابودی کشیده نشود.

۹– تشکر و ستایش برابر کار نیک:

از دیگر فنون حفظ ارتباط، سپاسگزاری و قدردانی از زحمات و خوبی‌های دیگران است. به طوری که اگر از کسی نیکی دید، یا کمکی به او ارزانی داشت، اظهار ادب کرده، از او تشکر کند و در صدد جبران آن احسان برآید و با این کار، موجب فزونی محبت و صمیمیت گردد. خداوند متعال می‌فرماید:

و زمانی که به شما تحیتی گفته شد، پاسخ آن را با بهتر از آن دهید یا(حداقل) با همانند آن پاسخ گویید که خداوند حساب همه چیز را دارد(النساء/۸۶). طبق این آیه، افراد نباید از کنار نیکی دیگران بی توجه بگذرند، بلکه یا بهتر از آن و یا همانند آن را پاسخ دهند. متأسفانه برخی افراد کار نیک دیگران را وظیفه و خدمت به خود می‌دانند و به همین دلیل، حتى از تشکر زبانی دریغ می‌ورزند و با این رفتار ناپسند، موجب سردی روابط می‌شوند، در حالی که باید متوجه باشند کمک دیگران تنها از سر لطف و بزرگواری و نه از باب انجام وظیفه است. پس باید با بهره گیری از این مهارت، پاسخ نیکی دیگران را بدهند و یا حتی اگر نمی‌توانند جبران خوبی او را کنند، حداقل از او تشکر کرده، در حقش دعا کنند و با این عمل رابطه بین خود و آن‌ها را حفظ کند.

همچنین در آیات دیگری نیز به مومنین سفارش شده است تا با دیگران ارتباط حسنه ای داشته باشند:

خداوند در سوره بقره آيه ۸۸ مي‌فرمايند: «قولوا للناس حسنا» با مردم به زبان خوش سخن بگوييد.

و يا در سوره طه آيات ۲۵ تا ۲۸ از زبان قرآن مي‌خوانيم: «رب اشرح لي صدري و يسرلي امري واحلل عقدة من لساني يفقهوا قولي» پروردگارا! سينه‌ام را گشاده كن و كارم را برايم آسان گردان و گره از زبانم بگشاي، تا سخنان مرا بفهمند.

مهارت ارتباط موثر در آیینه روایات:

امام علي(ع) مي‌فرمايند: ارزش انسان از گفتارش شناخته مي‌شود.

ايشان هم‌چنين توصيه كرده‌اند: زبانت را به نيكو سخن گفتن عادت بده تا از ملامت ايمن باشيد.

امام اول شيعيان در جمله زيباي ديگري يادآور شده‌اند: بدست آوردن حكمت به زيبا نمودن گفتار و به كارگيري نرمي در گفتار و رفتار است.

امام علي (ع) مي‌فرمايند: خوب شنيدن را بياموز آن‌گونه كه خوب گفتن را مي‌آموزي و سخن كسي را قطع نكن.

از امام صادق(ع) نيز نقل شده است: سه چيز است كه مي‌تواند دليل بر انديشه نافذ فرد باشد: برخورد نيكو، خوب شنيدن، خوب پاسخ گفتن.

هم‌چنين مي‌فرمايند: نيكوترين سخن، سخني است كه نه كسي را خسته كند و نه چيزي را كم بگذارد.

و امام علي (ع) مي‌فرمايند: در آن‌چه سازگار با فكر خود نمي‌يابيد سخن نگوييد زيرا بيشتر حق در آن اموري است كه شما آن را رد مي‌كنيد.

پيامبر(ص) فرموده‌اند: هر كس برادر مسلمانش را به سخني مورد لطف قرار دهد و در مجلسي به او احترام بگذارد، پيوسته تا زماني كه در اين وضعيت باشد در سايه بلند خداوند مورد رحمت است.

و پيامبر(ص) نيز ذليل‌ترين مردم را كسي مي‌دانند كه به ديگران توهين كند. و همچنین ايشان مي‌فرمايند: آن كس كه به نيكي گوش فرا دهد، به زودي سود مي‌برد.